Utwór od podstaw – fundamenty prawne

Zgodnie z art. 1 Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych (dalej: Ustawa), utwór to „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci”. Tym samym należy wskazać, że pojęcie to obejmuje różnorodne formy twórczości, takie jak teksty, programy komputerowe czy fotografie.Aby coś było utworem, musi być wytworem człowieka, mieć indywidualny (oryginalny) charakter oraz ustaloną formę, np. zapis nutowy czy cyfrowy plik. Co istotne, ochronie prawnej nie podlegają idee, koncepcje czy proste informacje prasowe.

Wielu twórców błędnie zakłada, że dzieło wymaga rejestracji lub znaku copyright (©), aby było chronione. Nic bardziej mylnego. Ochrona utworu powstaje z mocy prawa z chwilą jego ustalenia i nie wymaga żadnych formalności. Poprzez ustalenie utworu należy rozumieć jego uzewnętrznienie w jakiejkolwiek formie, które pozwala na zapoznanie się z jego treścią. Niestety, ten automatyczny mechanizm często prowadzi do nieświadomych naruszeń, ponieważ użytkownicy, nie widząc symbolu copywright, błędnie zakładają, że mogą swobodnie korzystać z treści.

W tym miejscu należy wskazać, że wyróżniamy dwie kategorie praw autorskich – osobiste i majątkowe:

• Prawa osobiste (art. 16 Ustawy) chronią  wieczną i niezbywalnej więź twórcy z dziełem. Oznacza to, że twórca nie może się ich zrzec, a prawa te nie gasną nawet po jego śmierci. Prawa osobiste obejmują m.in. prawo do autorstwa, integralności utworu i decydowania o pierwszym udostępnieniu.
• Prawa majątkowe (art. 17 Ustawy) są zbywalne i ograniczone w czasie – co do zasady wygasają po 70 latach od śmierci twórcy (wyjątki od tej zasady określa art. 36 Ustawy).To one dają uprawnionemu możliwość korzystanie z dzieła i czerpanie z niego korzyści finansowych.

Jak nie dać się złapać – najczęstsze naruszenia i błędy

Najczęstsze błędy w cyfrowym świecie wynikają z przekonania, że internet jest strefą wolności od prawa. Powszechne naruszenia obejmują m.in. wykorzystanie zdjęć np. z Google Grafika bez zgody autora, kopiowanie fragmentów tekstów z blogów czy stron internetowych – nawet krótkie fragmenty są chronione, a kopiowanie całości jest naruszeniem.

Istotnym pojęciem w kontekście korzystania z cudzego utworu jest tzw. dozwolony użytek osobisty przewidziany w art. 23 Ustawy, zgodnie z którym dozwolone jest korzystanie z rozpowszechnionego już utworu, na swoje prywatne (osobiste) potrzeby bez konieczności uzyskania zgody od autora utworu.

Zgodnie z art. 29 Ustawy innym kluczowym wyjątkiem jest prawo cytatu. Pozwala ono na wykorzystanie fragmentów cudzych utworów, w przypadku spełnienia trzech warunków:

1. wskazania źródła i autora,
2. istnienia celu cytatu – cytat musi służyć analizie, krytyce lub wyjaśnieniu, a nie jedynie wzbogaceniu własnej treści,
3. wypełnienia zasady proporcjonalności – przytaczany fragment musi być ograniczony do niezbędnego minimum i stanowić dodatek do własnego, twórczego dzieła.

Jak skutecznie chronić swoją twórczość?

Chociaż, jak już zostało powiedziane, ochrona utworu powstaje z mocy samego prawa z momentem ustalenia utworu, twórcy powinni podjąć proaktywne działania. Jednym z najskuteczniejszych narzędzi są cyfrowe znaki wodne i metadane. Cyfrowe znaki wodne to wbudowane w plik informacje chroniące własność intelektualną, mogą być widoczne (np. logo) lub niewidoczne. Metadane natomiast, przechowują informacje o autorze i prawach autorskich, a ich świadome dodanie ułatwia dochodzenie roszczeń w przypadku sporu.
Niemniej jednak należy wskazać, że w przypadku naruszenia, pierwszym krokiem jest wezwanie do zaprzestania naruszeń, które ma na celu przedsądowe rozwiązanie sporu. Jeśli postępowanie przedsądowe nie przyniesie skutku, poszkodowany może dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Naruszenie praw autorskich może prowadzić do odpowiedzialności cywilnej (żądanie odszkodowania) oraz karnej (grzywna, a nawet kara pozbawienia wolności w poważniejszych przypadkach, np. za plagiat).

AI i Prawa Autorskie – nowa granica prawna

Rozwój sztucznej inteligencji (AI) stawia przed prawem autorskim nowe wyzwania. Zgodnie z prawem autorskim, twórcą może być wyłącznie osoba fizyczna. Oznacza to, że treści wygenerowane w pełni automatycznie przez AI, bez znaczącego, twórczego wkładu człowieka, nie spełniają definicji utworu i nie są chronione prawem autorskim.W konsekwencji, takie dzieła trafiają do domeny publicznej i mogą być swobodnie wykorzystywane przez każdego.

Istotny wkład twórczy człowieka, np. precyzyjne edytowanie lub adaptacja, jest kluczowy do uzyskania ochrony prawnej dla dzieła stworzonego z pomocą AI. Ryzyko dla użytkowników AI jest podwójne: mogą oni nieświadomie naruszać prawa autorskie oryginalnych twórców, ponieważ modele AI są trenowane na ogromnych zbiorach danych, które często zawierają treści chronione prawem. Z drugiej strony, jeśli wkład twórczy jest zbyt mały, stworzone dzieło nie będzie w ogóle chronione, co uniemożliwia jego komercyjne wykorzystanie i ochronę przed kradzieżą.

Regulacje UE, takie jak Dyrektywa w sprawie prawa autorskiego na jednolitym rynku cyfrowym (DSM) implementowana w ubiegłym roku do polskiego porządku prawnego oraz Rozporządzenie o sztucznej inteligencji (AI Act), wprowadzają mechanizmy ochrony dla twórców. Kluczowe znaczenie ma mechanizm eksploracji tekstów i danych (TDM), który pozwala na trenowanie modeli AI na chronionych treściach, ale z zastrzeżeniem – twórca ma prawo wyraźnie zastrzec zakaz wykorzystywania jego treści. Ta proaktywna ochrona daje twórcom realne narzędzia do zarządzania swoją twórczością w erze AI.

Świadomość, Ochrona, Działanie

Prawa autorskie w erze cyfrowej to nie ograniczenie, ale strategiczne narzędzie. Zrozumienie, że internet nie jest strefą bez prawa, a utwór jest chroniony automatycznie, to pierwszy krok. Kluczowe jest odróżnianie praw osobistych od majątkowych, unikanie najczęstszych błędów oraz stosowanie dozwolonego użytku z poszanowaniem zasad. W dobie AI, prawa autorskie stawiają nowe wyzwania, ale nowe regulacje prawne dają twórcom narzędzia do ochrony ich dzieł. Zrozumienie ich mechanizmów jest kluczem do unikania pułapek i budowania bezpiecznej, cyfrowej przyszłości.

W razie jakichkolwiek wątpliwości w zakresie ochrony praw autorskich w świetle postępującej cyfryzacji i rozwijającej się sztucznej inteligencji – specjaliści z kancelarii KTW.Legal pozostają do Państwa dyspozycji.

autor: prawnik Aleksandra Herman